Festivalsjef Peter F. Strassegger sin tale til Jorddøgns vårslepp i mai 2021.
---
Me veit frå songane våre at jærbuen skal putla og grava i jorda. Me veit frå songane at han (og det har nesten alltid vore ein han) helst vil putla med nevane, i verste fall med ein spade. Det har vore slik sidan jernalderen. Jærbuen er eit jordmenneske, slik har han oppstått og slik skal han forgå, det har vi sett; og alle her, også dei som no bur på hybel eller i rekkehus, lengtar etter å få ekta jærsk mold på fingrane og svarte merker under neglekanten. Og me veit at havet brakar stort og skremmande ut imot vest, det har me høyrt frå barnealder av, det er vår melodi, vår skjebnesymfoni, og me har vorte fortalde og opplærte til å tru at den flittige jordbrukaren er opphavet vårt. Det er han me har å lite på, og det er gjennom han me har blitt store. Me har høyrt, og me har trudd heilhjarta på segna om at Olav Tryggvason vart fødd på Lalandsholmen, at Eirik Raude stamma herifrå, på at me heilt frå gamle tider har kunne erobra verda og kultivera landet, har vore driftige bønder med forretningsteft som alltid har sett tæring etter næring, og me har gjentatt songane til våre eigne barn fordi me har tru på barna våre, og at dei skal bli som oss, ein gong i framtida.
All industri på Jæren starta med jordbruket og den jærske bonden, og dei som starta bedriftene var ikkje meir enn bønder sjølv ein gong. Det er derfor det gjeng så godt i hop, det er derfor me alltid bør stå saman. Me er «eit sterkt, tungt folk», som Garborg skreiv, og me putla og græve okke fram, som det heiter i den gamle visa om oss sjølve. Og me putla oss vidare i jorda, stadig djupare, me grov grøfter, brann torv og tare, og me granska skrifta som formana oss om synda, men likevel så gjeng det ikkje så lett. For alt det me song og drakk – og det kunne henda både jamt og titt – så vart livet ei synderleg lett. Slik lyder i alle fall orda i den gamle visa, og har med tid og stunder blitt ei sanning me navigerer etter. Og alle som har høyrt den veit også korleis den ender: Jærbuen gjekk lei av å grava, han gjekk lei av å putla seg fram, og dei drog til Amerika alle mann.
Nei.
Når eg ser meg rundt, veit eg at siste vers er feil.
Jærbuen gjekk aldri lei av å grava, det er ei lygn, det dei påstår, at jærbuen gjekk lei av å putla seg fram. Ein gong losna det, ein gong skjedde det noko, ei omvelting, eit nytt hamskifte vart realisert i det fattige, myrkalde og bleika lynglandet, og jorda er no ikkje til å kjenna att. Det som ein gong var ei karrig slette med heiland og sur jord, har vorte eit grønt og frodig område for ekspansivt og moderne jordbruk, har vorte eit av Noregs gjævaste matfat. Gjennom mekanisering og teknologisering av jordbruket kom ei endring, ei endring som fyrst og fremst blei synleg i landskapet, for heile jorda blei broten om, blei vend om og drenert, dei seige lyngheiene vart tygga om av Brøyten og landet vart rydda. Stein for stein blei lødd oppå steingardar som krinsa inn teigane, gradvis blei lyngjord omgjort til grøderike korn- og potetåkrar, alt saman gjennom innsatsen av desse «tonna med hardstål». I store jafs grov dei oransje brøytemaskinane seg fram der nevane til jordmannen før var makteslaus, og ein gamal bondedraum gjekk i oppfylling av å sjå det grønka omkring der vinden ein gong sopte over vasskald jord, som det heiter i ein annan song om oss sjølve, den som bonden og kulturberaren Tobias Skretting har skrive og som nettopp prøver å fanga kva som skjedde den gongen lyngjordene blei gravne om til åkrar i etterkrigstida. Frå då av vart alt plutseleg snudd på hovudet, frå då av var det industrien som definerte jordbruket, ikkje omvendt. Då maskinane blei større, gjekk også utgiftene til bonden opp, og då måtte effektiviteten opp i same slengen, og den gamle allsidige gardsdrifta måtte leggast om på ny og bli meir einsretta, og endå ein gong måtte jærbuen kasta seg rundt. Men folk kom seg gjennom også dette og Jæren blei eit grasland og tettstadane voks. Bonden fekk høgare gjeld, men det gjekk så vidt, for alle saman måtte streva og finna seg til rette i den nye tida, måtte tilpassa seg omveltingane som tida kravde, men dei gjorde det i lag og stod samla. Og dermed fekk dette strevet ein eigen tone, ein samlande song som fann sine ord, orda om dei gamle jærspora og vinden som ulte i gardhola, sin gamle song utan vers og ord; og det er dei me har høyrt på fram til no.
Men i dag har det kome ei ny omveltingstid; for det meste av jordbruksindustrien forsvann i dragsuget frå det nye tusenåret og petroleumsindustrien. Behovet for ein ny song er meir gjeldande enn nokon gong. For jærbuen kan aldri forstumma. Det er den største frykta vår, at songen om oss blir borte.
*
Om ein så går rundt på Bryne i dag, ser ein lite til jordbruket. Dei siste flekkane med grønt og metervis med tjukk matjord blir omgjort til bustadfelt eller næringsfelt. Og ein ser heller ikkje jordbruksindustrien lenger, fabrikken til Serigstad som laga fôrhaustarane er nedlagt, brørne Søyland sine gravemaskinar blir ikkje laga på Ree lenger, alt ein ser er ein einsam, skingrande skyskrapar midt i det grøne matfatet.
Kor er orda som beskriv det?
Kva er tonane for vår nye tid?
Bryne er ingen jordbrukshovudstad lenger, det går ikkje kveg i gatene, lukta av uvaska mjølkespann er borte, kreaturhandlarane er også borte, og kor er det blitt av traktorrånarane? Her er eit av tomromma i det nye verset: Veks du opp i byen i dag, kan du tru at du ikkje lenger treng å dra ut på jorda for å få mat. For me ser heller opp i skyene og leitar etter spegelbiletet av oss sjølve og det me skulle ønskja me var, i staden for å sjå oss rundt og bli forstyrra av verda slik den er. Jord og stein er berre noko du passerer når du tek deg ein søndagstur til stranda. Byen ønskjer å bli eit regionsenter for finans og tertiærnæringa, og bygger ned matjorda til fordel for seg sjølv. Og om det då skjer, – det eg er i ferd med å postulera her, at me er i ferd med å mista tilknytinga vår til jordbruket, – vil me også mista grunntonen i songen vår. Då vil me ikkje lenger veta kva siste vers om oss sjølve skal vera, for me vil ha mista forståinga av utgangspunktet vårt. Forvirringa i tida vår er å tru på framsteget og velstanden og den veksten me er vande til å få. Forvirringa er å tru på dei pengesterke aktørane som seier at me må kinna på vidare, at det er viktigare å veksa opp i skyene enn å la jorda ligga der den høyrer heime, at det er viktigare med kapitalvekst enn å verna naturen som fangar karbon, skapar levekår for eit mangfald av liv og forhindrar kollaps. Når dei seier at toget dreg ifrå oss om me ikkje kastar oss på no, kan me velja å tru på det og bli rivne inn i eit jordfjernt vers. Eller me kan la vera. For uansett kva ordføraren eller velmeinande industrieigarar seier, vil den jorda og naturen me bygger ned no, for all æve vera tapt. Og uansett kor godt rådmannen meiner næringsutvikling vil vera for oss alle, er det overlate til oss som bur her å stå samla i den nye tida. Men då må me sjølve bestemma kvar me vil med all denne utviklinga. Og til det trengst det ettertanke, det treng ord, det trengst innleving og ånd. Det trengst ein Arne Garborg som seier at ein ikkje kan eta pengar, men det trengst også nye ord, og ein litteratur som er aktuell for oss i dag.
Soknepresten på Bryne sette nyleg ord på nokre av utfordringane i vår tid i salmeform: «Det blør ei sorg av vårt avtrykk på jord/…/ Vårt ego er grådig. Kor endar vårt spor?» Det er vers som dette me treng no, ord som vågar å seie kven me er og kva me held på å gjera. Sjølv om det smertar.
Det tek berre ein augeblink å stappa handa ned i den jærske jorda. Den skal me unna oss. For me treng den, før me avgjer kva framtid me vil ha, kva me skal øydeleggja og kva me skal verna.
Velkomen til Jorddøgn! Sjølv om me ikkje kan innfri alle forventingane i dette, ønskjer me å vera starten på noko nytt. Eit nytt vers skrive med større sjølvmedvett, og ein audmjuk takk til den jærske bonden og jordfolket me alle stammar ifrå. Det er på tide å leggja ned timeglaset.
Kjelder og sitat
